De bouw van talloze infrastructuurprojecten staat stil. De reden? Stikstofemissies. De Raad van State heeft namelijk geoordeeld dat onze stikstofemissies in strijd zijn met de EU-wetgeving. In dit artikel kijken we waarom stikstofemissies een probleem zijn en hoe we tot mogelijke oplossingen kunnen komen.
We stelden hierboven al dat Nederland zijn stikstofemissies moet aanpakken. Hoe is dat zo gekomen? De Raad van State zette eerder dit jaar een streep door ons stikstofbeleid. Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) bleek niet genoeg bescherming te bieden aan Natura 2000-gebieden. De hoeveelheid stikstof in de natuur is namelijk amper afgenomen sinds invoering van het programma in 2015.
Een van de consequenties van de uitspraak van de Raad van State is dat zo’n 18.000 bouwprojecten op de tocht staan. Het gaat dan onder meer om de bouw van huizen, maar bijvoorbeeld ook om de aanleg van windparken en de toekomst van Lelystad Airport. Omdat de coalitie natuurlijk graag wil dat er door gebouwd kan worden, moet het stikstofprobleem aangepakt worden. Er wordt alleen nogal gekibbeld over de aanpak. Beperking van de maximumsnelheid op de snelwegen? Het schrappen van bouwprojecten? Of een inperking van de veestapel? Op zich logische keuzes, aangezien de overdaad aan stikstof vooral wordt veroorzaakt door de landbouw, het verkeer en de industrie. Elk voorstel stuit echter wel ergens op verzet… Niets doen, is alleen geen optie! Een te veel aan stikstof is namelijk een groot probleem.
Voordat we verder ingaan op het stikstofprobleem doen we eerst een stapje terug. Wat is stikstof ook alweer? Stikstof is een kleurloos, reukloos element. Je vindt stikstof in de grond onder onze voeten, in het water dat we drinken en in de lucht die we inademen. Sterker nog, stikstof is het meest voorkomende element in onze atmosfeer. Stikstof is belangrijk voor alle levende wezens, inclusief de mens. Het speelt namelijk een sleutelrol in de plantengroei: te weinig stikstof zorgt ervoor dat planten niet gedijen. Zodoende wordt het vaak toegepast als mest. Stikstof is dus noodzakelijk voor onze voedselvoorziening. Een teveel stikstof kan het milieu echter juist schaden.
In de context van milieuvervuiling wordt met “stikstof” voornamelijk ammoniak en stikstofoxiden bedoeld. In combinatie met waterstof wordt stikstof omgezet in het gas ammoniak, en in combinatie met zuurstof wordt stikstof omgezet in stikstofoxide. Deze reactieve stikstofverbindingen vormen het probleem. Als ze in natuurgebieden belanden, verhogen ze namelijk de voedingswaarde van de bodem. Dit zorgt voor verzuring en het verlies van biodiversiteit. Bovendien leiden de stikstofverbindingen ook tot de vorming van fijnstof en smog, hetgeen natuurlijk ook schadelijk is voor onze gezondheid.
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
Zoals gezegd is stikstof niet alleen het meest voorkomende element in onze atmosfeer, maar ook cruciaal voor het leven op onze aarde. Het is namelijk essentieel voor plantengroei en daarom noodzakelijk voor onze voedselvoorziening. Balans in de hoeveelheid stikstof is echter cruciaal: te weinig is niet goed, maar te veel ook niet! We kijken in dit kader naar de stikstofcyclus: hoe stikstof zich in een eindeloze cyclus van de atmosfeer naar de aarde, door de bodem en terug naar de atmosfeer verplaatst.
Tijdens de stikstofcyclus verwerken bacteriën in de bodem atmosferische stikstof tot ammoniak, dat planten nodig hebben om te groeien. Andere bacteriën zetten de ammoniak om in aminozuren en eiwitten. Als dieren de planten eten, consumeren ze dus al deze verbindingen. Stikstofverbindingen keren vervolgens via de ontlasting van die dieren terug in de bodem. Bacteriën zetten de afvalstikstof weer om in stikstofgas, dat terugkeert naar de atmosfeer.
Het delicate evenwicht van deze cyclus is belangrijk voor het behoud van leven. Wanneer planten stikstof missen, raken ze vergeeld, groeien ze slechter, en produceren ze kleinere vruchten en bloemen. Een te veel aan stikstof heeft echter ook veel schadelijke effecten. Het Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA) stelt zelfs dat overtollige stikstof een van de meest voorkomende, kostbare en uitdagende milieuproblemen is.
Menselijke activiteit is reden dat we een teveel aan stikstof hebben en de stikstofcyclus dus niet in balans is. Anders gezegd: stikstof afkomstig van menselijke activiteiten, zoals industrie, transport en landbouw, kunnen de natuurlijke stikstofbalans in het milieu verstoren. Dat effect is tweeledig. Wanneer fossiele brandstoffen worden verbrand, geven ze stikstofoxiden af, die bijdragen aan de vorming van smog en zure regen. Ammoniak is een andere stikstofverbinding. Deze wordt voornamelijk door agrarische activiteiten veroorzaakt.
We haalden zojuist al aan dat wanneer een teveel aan stikstof in een natuurgebied belandt, de voedingswaarde van de bodem verhoogd wordt. Zeldzame planten, die het goed doen op voedselarme grond, verliezen het daardoor van planten die van voedselrijke grond houden. En de dieren die de planten eten, verdwijnen daarmee ook. Als gevolg hiervan neemt de biodiversiteit af. Dit is met name een punt van zorg voor beschermde gebieden zoals Natura 2000-gebieden.
Een tweede gevaar heeft te maken met stikstofverbindingen die bijdragen tot de vorming van fijnstof en smog. Dat is natuurlijk ook niet gezond voor onze eigen gezondheid… En zoals we weten zijn fijnstof en smog geen lokaal probleem: vervuiling kan kilometers ver weg worden geblazen, van stedelijke naar landelijke gebieden en andersom.
Ten derde is het mogelijk dat stikstof onze waterwegen binnenkomt. Een te veel aan stikstof in een waterlichaam, zorgt voor een dichte groei van waterplanten, zoals algen. Wanneer de algen sterven, worden ze ontleed door microben in het water. Het ontbindingsproces vermindert de hoeveelheid zuurstof in het water en kan zelfs leiden tot een zogenoemde “dode zone” die niet genoeg zuurstof heeft om de meeste levensvormen (vissen, maar ook andere dieren en planten) te ondersteunen. Anders gezegd: organismen in de dode zone sterven door zuurstofgebrek.
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
Te veel stikstof tast de gezondheid van bossen, bodems en waterwegen aan. Je zou denken dat we zodoende al jaren op zoek zijn naar oplossingen! Toch lijkt stikstof nu pas een hot topic te zijn geworden… Dat is echter niet helemaal waar. Eigenlijk staat het stikstofprobleem al sinds de jaren’80 op de kaart. Toen spraken we echter vaak in termen als ‘zure regen’, dat onder meer bestaat uit stikstofoxiden en ammoniak.
De overheid probeert onze stikstofemissies dus al ruim 30 jaar te verminderen. En dat is in principe deels ook wel gelukt: de uitstoot van stikstofoxiden en ammoniak is sinds 1990 gehalveerd. Desalniettemin wordt er toch echt nog steeds te veel stikstof afgezet op onze natuurgebieden. En ook belangrijk: de uitstoot van ammoniak is sinds 2010 nauwelijks gedaald…
Er wordt onderscheid gemaakt tussen stikstofemissie en stikstofafzetting (ook wel stikstofdepositie). Stikstofemissie is de gehele productie van stikstof in Nederland, onder meer door boeren, industrie en voertuigen. Stikstofafzetting in Nederland is alle stikstof die op onze landbouwgrond en natuurgebieden terecht komt. Emissie en depositie zijn niet hetzelfde: een deel van “onze” stikstof wordt naar de buurlanden geblazen, terwijl stikstof uit andere landen hier terechtkomt.
We zetten kort wat cijfers over de Nederlandse situatie op een rijtje: de landbouw is verantwoordelijk voor 40 procent van de stikstofemissie in Nederland. De industrie en scheepvaart zijn verantwoordelijk voor zo’n 10 procent van de Nederlandse stikstof, en voor Nederlandse huishoudens ligt dat percentage rond de 6,5 procent. Zo’n 35 procent van de stikstof is afkomstig vanuit andere landen. De bouwsector, die momenteel dus veel te lijden heeft onder het besluit van de Raad van State, is slechts verantwoordelijk voor een klein deel van de uitstoot.
Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) dat de overheid in 2015 introduceerde, was gericht op het verminderen van stikstofemissies. Zoals we eerder al stelden, oordeelde de Raad van State dat PAS niet genoeg bescherming bood aan de Natura 2000-gebieden. De hoeveelheid stikstof in de natuur is namelijk amper afgenomen sinds invoering van het programma.
Maar wat zijn dan wel mogelijke oplossingen? Zoals gezegd, is landbouw de grootste vervuiler, of beter gezegd: de belangrijkste veroorzaker van ammoniak. Naar schatting zijn er in Nederland 1,7 miljoen runderen, 12,5 miljoen varkens en zo’n 100 miljoen kippen. Deze dieren produceren jaarlijks meer dan 95.000 ton ammoniak. De grootste impact op de stikstofcrisis kan zodoende worden behaald door het aantal dieren in de veehouderij te verminderen. In de overgebleven veehouderij kan dan geïnnoveerd worden, bijvoorbeeld door minder eiwit aan het dieet van de dieren toe te voegen en mest te verdunnen met water. Helaas hebben lage prijzen voor hun producten, in combinatie met hoge grondprijzen, veel boeren aangezet tot intensieve landbouw. Ook rust het businessmodel enorm op export. Het is volgens ons zodoende ook zaak naar deze onderliggende structuren te kijken. We kunnen de stikstofcrisis gebruiken als aanjager om ons landbouwsysteem fundamenteel anders in te richten! Minder produceren, maar wel van hogere kwaliteit en voor een betere prijs.
Aangezien er meerdere bronnen van stikstof zijn, zijn er uiteraard ook meerdere oplossingen. Alhoewel deze minder effect zullen oogsten dan een vermindering van het aantal dieren in de veehouderij is het desalniettemin ook goed op te kijken naar de emissies in andere sectoren, zoals de industrie en het transport. Groene stroom, minder verkeer; alle beetjes helpen!
Meer lezen over aanverwanten onderwerpen?
Misschien vind je deze artikelen ook interessant:
FAQ over duurzaamheid
Wat is waterstofenergieopslag en wat zijn de toepassingen?
Landbouw en veeteelt – AI in de agrarische sector
Bronnen
Environmental Research
EPA
Livescience
Metabolic
NOS
Resource
RTL Nieuws
Trouw
